Міністерства адукациі Республікі Білорусь
Беларускі Дзяржаўны Універсітет Інфарматикі і Радиеелектронікі

Реферат на тема:

"Беларуская мова ў 20я гади XX стагоддзя"

Выканаў: Праверыў:
Студент гр. 251004 Ламака С.В.
Мядзведзеў Андрэй Юр'евіч

Мінск, 2002 р.

змести
Уступ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 3
Початок беларусізациі пасля утварення БРСР. . . . . . . . . . . 4
Беларуская літаратурная мова і сістема стыляў. . . . . . . . . . . 7
Граматика для шкіл Браніслава Тарашкевіча. . . . . . . . . . . . 9
Заключенне. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 13

Уступ

Початок 20 стагоддзя азнаменаваўся прикметним ажыўленнем кнігаведавецкайдзейнасці. У гети час арганізуюцца Беларускія видавецтви "Загляне сонца унаша аконца "," БелТА "," Мінчук "," Палачанін "і іншия. Видаюцца першиядапаможнікі для шкіл Цеткі "Першае читанне для дзетак-беларусаў" (1906), К.
Каганця "Беларускі лемантар, або першая Навука читання" (1906), Я. Коласа
"Інша читанне дзячей беларусаў" (1909).
Маючи пэўныя здабиткі ў галіне вивучення беларускай мовы ў 19 - пачатку 20стагоддзя, беларускай мовазнаўства значних поспехаў дасягнула пасля 1917
Ужо ў 1918р. Билі надрукавани першия падручнікі па беларускай мове, сяродіх найбольшае значенне крейди "Беларуская граматика для шкіл" Браніслава
Тарашкевіча. Аўтар яе давалі паслядоўна вызначыў граматичния Рисибеларускай мовы, дакладна сфармуляваў асноўныя принципи і Правилабеларускай арфаграфіі. "Граматика" з'явілася асновай для складання іншихпадручнікаў па беларускай мове, найперш Я. Лесіка, паклала Початокнавуковай распрацоўцы правапісних і граматичних норм беларускай мовы.

Початок беларусізациі пасля утварення УРСР

Пасли утварення УРСР (1919) Пача беларусізация ўсіх сфер жицця, з 1924м. беларуская мова стала дзяржаўнай. У 20-а гади ХХ стагоддзя інтэнсіўнапапўняецца новимі словамі слоўнік беларускай мовы, распрацоўваюцца питанніарфаграфіі і граматикі, фарміруюцца форми літаратуронага вымаўлення ісловаўжывання. На беларускай мове працуюць афіцийния дзяржаўныя установи, утим ліку урадями республікі. Мноства газет, часопісаў друкавалася набеларускай мове, видаваліся навуковия працю, стваралася беларускаянавувковая терміналогія па ўсіх галінах навукі.

У 1920-я гади бурхливо развівалася лексікалогія і лексікаграфія.
Лексікалогія - гета Розділи мовазнаўства, які вивучае лексіку. Неабходнасцьпашириць і унармаваць лексічния сродкі беларускай мовы, Даць усім патребниядаведнікі абумовілі інтэнсіўную распрацоўку і виданні різни слоўнікаў, якправіла, перакладних. Адной з першачаргових завдань гетага часу сталастваренне беларускай нациянальнай терміналогіі, здольнай абслугоўваць усеважнейшия сфери сацияльна-грамадскага жицця республікі. У пачатку 1921р. Такажыццяўлення гета завдань приступіла Навукова-терміналагічная камісія, а ў
1922р. Заснавани на яе базі Інститут беларускай культури. На працягу 1922 -
1930-х гадоў було апрацавана і видадзена 24 терміналагічния галіновияслоўнікі (випускі): па граматици, логіци, батаніци, геаграфіі і іншия.
Вийшлі з друку:
. "Руська-Беларускі слоўнік" М. і Г. Гарецкіх (1918)
. "Невялічкі Беларуска-маскоўскі слоўнік" М. Гарецкага (1919)
. "Практични расійска-Беларускі солоўнік" М. Байкова і М. Гарецкага

(1924)
. "Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічни слоўнік" М. Байкова і А.

Бараноўскага (1927)
. "Беларуская праўная терміналогія" М. Гуткоўскага (1927)
. "Беларуска-расійскі слоўнік" М. Байкова і С. Некрашевіча (1925)
. "Расійска-Беларускі слоўнік" гетих жа аўтараў (1928) і іншия.
З'явіліся буйния лексікаграфічния працю диялектнага характару - "Віцебскі країв слоўнік: Материяли" М.І. Каспяровіча (1927), "Падручни Беларуска-Польскі слоўнік" Б. Друцкага-Падбярескага (Вільня, 1929), "Крайовий слоўнік
Червеньшчини" М. В. Шатерніка (1929).

Актыўна вивучаецца лексічни материял народних гаворак. М. Я. Бойкоў,
П. А. Бузук, І. В. Воўк-Левановіч, Я. Ф. Карскі, М. І. Каспяровіч, С.М.
Некрашевіч, П. А. Растаргуеў і іншия виступаюць у друку з артикуламі і рецензіямі, заахвочваюць грамадскасць вивучаць мясцовия гаворкі, рихтуюць і публікуюць інструкциі і практичния паради па збору і апісанні диялектнага материялу. У гети ж час распачинаецца абмеркаванне спречних пытанняў білоруського правапісу, граматикі і графікі, якое стала асноўнай тема Академічнай канференциі ў 1926 і завяршилася ў 1933р. виданими
Інститута мовазнаўства АН УРСР "праект спрашчення білоруського правапісу".
Пасли яго абмеркавання ўрад БРСР прыняў пастанову "Аб змен і спрашченні білоруського правапісу", якая ўпершыню ў гісториі беларускай мовы стала афіцийним законами. Пастанова абвясціла агульнадзярдаўнымі, гета значиць абавязковимі пры вядзенні справаводства, у кнігадрукаванні, шкільним викладанні і іншия пэўныя норми білоруського правапісу. На Аснова пастанови ў 1934 Годзьо быў видадзени "Правапіс беларускай мовы", які дзейнічаў та 1 студзень 1958 року.
На рубяжи 1920-30х рр.. Распрацоўкай пытанняў беларускай мовы займаецца П.
А. Бузук. Яго цікавілі пераважна пераходния Беларускія гаворкі, што мяжуюць з украінскімі. У 1928 ен публікуе абагульняльную працу па беларускай диялекталогіі - "Спроба лінгвістичнай геаграфіі Беларусі.
Частка 1. Фанетика і марфалогія. Гаворкі Центральнай і Усходняй Беларусі і суседніх мясцовачцей Украіни і Вялікарасіі ў першай чверці ХХ ст. ".
Вивученнем білоруських гаворак у той час займаліся і некатория рускія, польскія і ўкраінскія моваведи. Паасобния заўвагі і специяльния артикули па беларускай диялекталогіі апублікавалі Г.А. Ільінскі, М.В. Коген, Л.
Асоўскі, М. Дурнаво, В. Ганцоў, І. Р. Галанаў і інш.

Беларуская літаратурная мова і сістема стыляў

Нови гістаричния умов, у якіх апинулася беларуская літаратурная мова,істотна закранулі яе слоўнік і фразеалогію. Далейшае развіцце навукі,технікі і культури, міжнародния абмени і Кантакт виклікалі паяўленнешматлікіх нових слоў і зваротаў Самай разнастайнай семантикі і стилістичнайафарбоўкі. Слоўнік беларускай мовы папўняўся рознимі шляхамі: у винікустварення нових слоў і словазлучэнняў на уласнай моўнай базі, шляхамзапазичвання, за кошт багацццяў народнай гаворкі.

Сярод слоў, што ўзніклі ў гети час для абазначення різни паняццяўнових грамадскіх адносін, навукі, технікі, культури і побиту нашихсучаснікаў, вялікае Месце займаюць специяльния терміни - той пласт лексікі,які быў Вельмі слабка распрацавани ў дакастричнецкі перияд. Беларускаяграмадска-палітичная, юридичная, навукова-технічная і іншая специяльнаятерміналогія выпрацоўвалася і замацоўвалася даволі складання шляхам і напрацягу доўгача часу.

Пасли Кастричніцкай ревалюциі адбиліся істотния змен ў сістеме стыляўбеларускай літаратурнай мовы. Калі да ревалюциі беларуская мова виконвалаабмежавания культурна-грамадскія функциі - выкарыстоўвалася пераважна ўмастацкай літаратури, то пасля отримання нею права грамадзянства паўсталагостро неабходнасць ў паширенні яе функцій на ўсе сфери дзяржаўнага іадміністратыўнага справаводства, асвета, навукі, культури і м. д. А значицьтрэба було развіваць новыя стилі - афіцийна-дзелави, навукови, грамадска -публіцистични.
Асаблівага росквіту дасчягнуў стигла мастацкай літаратури. Яго моўна -выяўленчыя сродкі папаўняліся найперш за кошт далейшага асваення багаццяўживой природнай гаворкі, фальклору. Літаратурния творы 20-х гадоў запоўніліслова і висловив, ў якіх адлюстроўвала рамантичнае светаадчуванне ісветаразуменне маладога пакалення: нова Раніца - прозалаць зарніц,сонцаткания Слова, сребрашумния завеі і Г.Д.

Адсутнасць цвердай стилістичнай норми ў літаратурнай мове у 20-х - 30хрр.. стварала для пісменнікаў і паэтаў широкія магчимасці у атбори івикаристанні моўна-выяўленчых сродкаў.

Граматика для шкіл Браніслава Тарашкевіча

Вядоми Беларускi грамадскi i палiтични дзеяч, публiтисцист, лiтаратуразнавец, мовазнавец i перакладчик Б.А. Тарашкевiч нарадзiўся 20 студзень 1892 у засценку Мацюлiшкi ( "Используйте Литва). Скончыў гiсторика - фiлалагiчни факультет Петраградскага ўнiверсiтэта (1916), працаваў у iм приват-дацентам греческай i лацiнскай моў. З 1918 загадваў культурна-асветнiцкiм Адзеліо Пецярбургскага аддзялення Беларускага нациянальнага камiсарията. У 1919 выкладаў Беларуская i гречаскую мовы ў Мiнскiм педiнституце, у 1920 р. - загадваў беларускiм сектарам департамента асвета так званай Сяредняй Лiтви, у 1921 - 22 г. працаваў директарам
Вiленскай беларускай гiмназii i быў адним з кiраўнiкоў Тавариства беларускай школи . У 1922 обрані пасли (депутатам) сейму Польшчи, узначалiў у iм Беларускi пасольскi клуб. За абарону правоў білоруського насельнiцтва i палiтчную дзейнасць у студзенi 1927 ариштавани i асуджани на 12 гадоў туремнага зняволення. У 1930 з Мета дискретитациi яго випусцiлi на волю, але праз рік зноў ариштавалi i ў лiстападзе 1932 асудзiлi на 8 гадоў катаржнай турми. У вераснi 1933 быў абменени на савецкага палiтвязня i жыў Маскве, працаваў у Мiжнародний аграрним iнституцце загадчикам Адзеліо Польшчи i Прибалтикi. У маi 1937 ариштавани i па беспадстаўным абвiнавачаннi ў шпiенскай дзейнасцi на карисць Польшчи 29 лiстапада 1938 расстраляни.

«Беларуская граматика для шкіл» Б.А. Тарашкевiча - праць, у якой упершиню билi визначани правапiсния i граматичния норми сучаснай беларускай мовы.
Надрукавана ў 1918 паралельна кiрылаўскiмi i лацiнскiмi лiтарамi ў знакамiтай друкарнi Марцiна Кухта ў Вiльнi. Вихад яе найлепш адпавядаў завданням нациянальнага адрадження білоруського народу, сярод якiх асаблiва важнимi билi - упарадкаваць видавецкую справу i школьнае навучанне на роднай мове. Спроба Створити граматику беларускай мовы, распрацаваць правiли перадачи яе на пiсьме рабiлiся яшчэ ў мiнулим стагоддзi ў сувязi з друкаваннем запiсаў фальклору i твораў тагачасних беларускiх пiсьменнiкаў. Быў назапашани вялiкi фактични материял пра асаблiвасцi живой гаворкi беларусаў. Гети материял абагульнiў i папоўнiў Я.Ф. Карскi.
Опис: структури живой беларускай гаворкi (яе фанетикi, марфалогii, сiнтаксису) ен прысвяцiў Три кнiгi 2-га томи манаграфii «Білоруси». Але правапiсния i граматичния норми беларускай мовы да вихаду граматикi
Тарашкевiча заставалiся па сутнасцi нераспрацаванимi. Грамадска-палiтичния абставiни НЕ сприялi спробам лiтаратурнай апрацоўкi беларускай мовы, паколькi афiцийна НЕ признавалася самастойнай мова i друкаванне на їй усяляк абмяжоўвалася. Ди i практика білоруського кнiгадрукавання НЕ Магла адразу Даць адказ, якiя Риси з'яўляюцца сама велика типовимi для беларускай мовы i iх неабходна замацаваць у якасцi яе лiтаратурних норм.Толькi на пачатку 20 ст., Калiю видавецкая праворуч на беларускай мове паширилася i склалiся пэўныя традициi білоруського кнiгадрукаваня, стихiйна випрацавалiся асобния правiли пiсьма i граматикi, якiя, аднака, не билi апiсани i замацавани адпаведним чинам, а Таму няредка парушалiся.
Гэта приводзiла та непаслядоўнасцi, разнабою ў друку, перашкаджала навучанню беларускай мове.

З прапановай Створити граматику беларускай мовы звярнуўся Я. Купала ад iмя Беларускага видавецкага тавариства ў Вiльнi та Тарашкевiча яшчэ ў
1913 р., калiю той быў студентам 3-га курсу Пецярбургскага ўнiверсiтэта.
Так напiсання граматикi, паводле слоў самог Тарашкевiча, заахвочвай яго академiк А.А. Шахматаў. Ен жа i кiраваў працай Тарашкевiча над граматикай. Значну дапамогу аказаў яму i академiк Я.Ф. Карскi. Сваiм натхнiцелем у працях Тарашкевiч называў яшчэ нямецкага прафесара-славiста
Р. Абiхта, якi криху раней, але таксамо ў 1918 р., выдаў на беларускай мове невялiчкую брашуру «Прості спосаб стацца ў кароткi час граматно».
Граматику Тарашкевiч выдаў ужо пасля заканчення ўнiверсiтэта, дзе атрымаў вучоную степень кандидата фiлалогii. Дасканальна специяльная падрыхтоўка аўтара, дапамога такiх дасведчаних вучоних, як Шахматаў i Карскi, - усе гета сприяла Таму, што яго граматика, у адрозненнi пекло iнших тагачасних беларускiх граматик (Б. Пабочкi, А. Смолiч, А. Луцкевiча, Я. Станкевiча), аказалася сама велика видаляти. Складзенная проста, з ариентацияй на вучня, але на високiм навукова-метадичним узроўнi, яна задаволiла сама велика надзенния патрабаваннi видавецкай i школьнай практикi, атримала ўсеагульнае признанне i тим самим надала беларускай мове неабходную їй унармаванасць. У палею працю Тарашкевiч выйшаў за мяжи ўласна граматикi-марфалогii i сiнтаксису (як гета було принята ў тагачаснай лiнгвiстици).
Яго Праця складаецца з наступних раздзелаў: 1. Гукi; 2. Часцiни мовы; 3.
Падзел слова; 4. Правапiс; 5. Сказ. Такiм чинам, апiсваюцца ўсе ўзроўнi моўнай сiстеми з пункту погляду iх нарматыўнасцi, правiл перадачи на пiсьме. Гета хоць i сцiсли, але поўны падручнiк беларускай мовы. Правiли ў iх сфармулявани дакладна, даходлiва, iлюструюцца прикладамi. Для iх замацавання даюцца заданнi з текстам, узятимi з твораў беларускiх пiсьменнiкаў i фальклору. Тарашкевiч здолеў, як нiхто так гетага, виявiць галоўныя заканамернасцi лiтаратурная беларускай мовы, гiстарычна-абумоўленную сувязь яе фанетика-граматичних рис найперш з центральнимi беларускiмi гаворкамi. Улiчваючи традициi білоруського кнiгадрукавання, ен замацававу фанетични принцип напiсання галосних, а для перадачи дужий - марфалагiчни, з некаторимi адхiленнямi ў бік фанетичнага принципу, каб адлюстраваць спцеифiку беларускай мовы. Асобна быў распрацавани правапiс запазичаних слоў у адпаведнасцi з тим, наколькi яни асiмiлiравалiся з беларускай мова: тия, што ўжываюцца даўно, пiшуцца, як вымаўляюцца, а тия, «што ўжываюцца ў кнiжках i ў кнiжнай мове i так народу не дайшлi або дайшлi нядаўна» , захоўваюць на пiсьме пэўныя адметнасцi той мовы, з якой яни ўзяты. Увогуле правiльна билi визначани галоўныя граматичния категориi беларускай мовы, характерния для яе форми словазмянення.
Сфармуляваная ў граматици правiли атрималi ўсеагульнае признанне, многiя замацавалiся ў сучаснай лiтаратурнай беларускай мове. Аднака некатория з iх билi НЕ зусiм добра распрацавани. Збыткоўнымi аказалiся асноўныя категориi i паралельния форми скланення i спраження, якiя аўтар уводзiў, каб адлюстраваць специфiку беларускай мовы або i па той причине, што некатория типовия Риси яе на тия годинник яше виразна НЕ визначалiся. Аўтар усведамляў, што зрабiў толькi Початок нармалiзациi беларускай мовы, што патрибна далейшае ўдасканаленне яе норм. Рихтуючи 5-е виданні граматикi, ен значна перепрацаваў i дапоўнiў яе. На Аснова граматикi Тарашкевiча хутко сталi виходзiць падручнiкi беларускай мовы iнших аўтараў. З вихадам граматикi Тарашкевiча пачаўся працес стабiлiзациi норм сучаснай лiтаратурнай беларускай мовы, быў створани грунт для яе далейшай граматичнай распрацоўкi, удасканалення ўласцiвых їй структурних элементаў.

У 1991 видавецтва «Народна асвета» узнавiла 5-е (1929 ) виданні граматикi факсiмiльним спосабам.

Заключенне

Намаганнямі ліпших прадстаўнікоў беларускай мовы і літаратури, навукі і культури беларуская мова ў канцы 1920-х - пачатку 30-х гадоў дасягнула високага ўзроўню развіцця. У канцы 30-х працес беларусізациі стаў запавольвацца, беларуская мова пачинае вицясняцца з різни сфер викаристання. Нягледзячи на гета, беларуская літаратурная мова развівалася, назапашвалася яе літаратурная і навуковая спадчина.
Такім чинам, ў перадваенни час Інститутам мовы і літаратури АН УРСР быў сабрани найбагацейши диялекталагічни материял, які, на жаль, беззваротна загінуў у полимі Вялікай Айчиннай Вайн.

Лiтаратура:

Б. I. Сачанка, "Беларуская мова"

Падручнік "Беларуская мова", Мінск, 1999

Беларуская Енциклапедия.

Л. М. Шакун, "Гістория беларускай літаратурнай мовы"