У першай палового XVII ст. на Беларусi паступова наростала сацияльная напружанасць. Незадаволе-
насць значнай часткi Гараджаєв і сялянства сваво-
льствам "дзяржаўца", цяжкім павіннасним режи-
мам, широкім распаўсюджваннем адкупной сістеми,
шматлікімі іншимі паборамі выяўлялася ў гети пе-рияд галоўным чинам у різни формах пасіўнага супраціўлення. Так іх адносіліся разнастийния скаргі, якія широкім патока падаваліся ў Адрас дзяржаў-най адміністрациі альбо царкоўнах владнає.
Яшчэ адним напрамкам сацияльнай барацьби з'яў-
лялася супрацьстаянне бяднейшай часткі мяшчан з гарадскімі вярхамі.
Пераважнай Форман пасіўнага супраціўлення ФЕА-
далам і релігійнаму приціску з'яўляліся ўцекі. Паме-ри масавих адыходаў мяшчан і сялян у Рускую дзяржаву, дзе за Волгай адкриваліся бясконция не-асвоения яшчэ землі, принялі та 1643 Такі характе-тар, що кароль Уладзіслав IV быў вимушани Патра-баваць пекло адміністрациі гарадоў і чыноўнікаў стриб-ранічних з Расіяй абласцей Беларусі термінових заходів па прадухіленню ўцекаў.
Ў пачатку Вясна 1648 Адбилося паўстанне на Ўкраіне. Востров незадаволенасць сялянства, радаво-га козацтва, і Гараджаєв Украіни палітикай польскай Карон, якая адкрита палтримлава свавольства і гвалт магнатаў і шляхти, каталіцкага кліра, паслужила ас-ноўнай причинай успыхнуўшага ў 1648 паўстан-ня, што ўзначаліў Багдан Хмяльніцкі. У решце решт разгарнулася кривавая ўкраінска-польська Вайн.
-2 -
Украіна була аддзелена пекло ВКЛ адміністрацийнай мяжой, якая, аднака, не Магла ўстрымаць пажар вай-ни. Сацияльная барацьба наростала ў гарадскім ася-роддзі ВКЛ. Заможния гараджане, купці, рамеснікі билі зацікаўлены ў абмежаванні самаўпраўства маг-натаў. Моцним імпульсам та народного руху ў Бе-ларусі ў сяредзіне XVII ст. з'явілася гостро незда-воленасць насельніцтва ўзмацненнем каталіцкай екс-пансіі, якую праводзілі Польскі епіскапат і каралеўс-кая ўлада Речи Паспалітай.
Так восені значна частка Беларусі була ахоплена баявимі дзеяннімі. Падаўленне паўстаняў Пача з териториі Берасцейкага і Пінскага паветаў.
Так канц 1649 войскі Радзівіла размяшчаліся ў паўднева-ўсходняй частци Беларусі.
Так Вясна 1649 асноўныя ачагі паўстання на Бе-ларусі билі падаўлены.
1651 войскі ВКЛ перайшлі мяжу з Украінай. Перший раз у гісториі Речи Паспалітай літоўская шляхта ўмяшалася ў ваенна-палітични канфлікт на териториі Карон. Гета ўмяшанне було виму-шанним, справакаваним агресіяй супраць ВКЛ.
Я. Радзівіл рашучимі дзеяннямі разбіў казацкія атради на поўначы Ўкраіны і літах 1651 захапіў яе сталіцу - Кіеў.
18 верасня 1651 казацкае кіраўніцтва було вимушана падпісаць Белацаркоўскі мірни дагавор. Територия аўтаномнай Украіни була змешчана толькі да памераў Кіеўскага ваяводства.
Винікі гета вайн для Беларусі билі смутния.
-3 -
Загінула шмат людзей, винішчана територия цэ-лих паветаў і старостваў. Міжканфесійния супяреч-насці абвастриліся та смяротнай варожасці. Грамада-
ства панесла велізарния страти.
-4 -
Казацкае кіраўніцтва Ўкраіны НЕ пагадзілася з умовамі міру. Б. Хмяльніцкі бесперапинна веў пера-мовы з сумежнимі дзяржавамі, каб атримаць дапа-можу супраць Речи Паспалітай. Яго саюзнікам быў кримскі хан Девлет Гірей. Гетьман спрабаваў уцяг-нуць у вайн з Реччу Паспалітай Турцию, Швецию, Малдавію, але ў іх билі свае плани. Паступова зне-шнепалітичная ариентация казацкага кіраўніцтва ўсе більш скіроўвалася ў бік Масква.
Перамови, якія ставілі Мета удзел Расіі ў Барац-бе на баку Хмяльніцкага з Реччу Паспалітай, вяліся з 1649 У перапісци казацкага гетьмана з царскім урадями падкреслівалася, што НЕ толькі казакі, але і насельніцтва Беларусі будзе аказваць рускаа арміі падтримку ў Ходзьо ваенних дзеянняў . Аднака на пра-цягу 1649-1651 рр.. урадями Цара Аляксея Міхайлавіча хоць і заяўляў аб гатоўнасці аказаць дапамогу ўкра-інскім козакам, але не міг рашицца на адкритае ва-енна ўмяшанне ва Украіне і ВКЛ.
Аднаўленне ваенних дзенняў у 1653 і настойлі-вия прохання ўкраінскага гетьмана аб дапамозе пад-штурхнулі маскоўскія ўлады да падрыхтоўкі вайн з Реччу Паспалітай. Питанне аб вайн було фактична вирашана царскім урадями ужо ў лютим-сакавіку 1653 Улетку гетага року з боку Росіі паступіла
прапанова спиніць ва Ўкраіне і Беларусі ваенния дзеянні і аднавіць Збораўскае перамір'е. Аднака сойм Речи Паспалітай пакінуў яго без увагі.
Урадями Расіі вырашаў викаристаць зручно момант
для перавагі ва Усходняй Еўропе. 1 кастричніка
-5 -
653 р. у Маскве рашеннем Земскага Сабору була абвешчана Вайна Речи Паспалітай.
Уключенне ў свій склад Украіни дазваляла Расіі з дапамогай казакоў вирашаць праблему агрэсіўнага кримського ханства, якое сваімі мтогоднімі набегамі непакоіла Расію на працягу некалькіх стагоддзяў. Ін-
шимі словамі, теритарияльния набиткі, у тим ліку на Беларусі адигривалі галоўную ролю ў рашенні Расіі аб'явіць вайн Речи Паспалітай.
рашенні Земскага Сабору причинай вайн називаються валіся ганенні на праваслаўных веруючих і здзекі над святинямі праваслаўя. Аднака сама велика важкім аргументів Речи Паспалітай було розуміння Маск-вої растучай унутранай слабасці. Амаль што шасці-гадів Вайна казакоў і бунти сялян билі доказам нетриваласці асноў шляхецкай республікі, тенденция яе еканамічнага, палітичнага і ваеннага аслаблення. Гатоўнасць казацкіх сіл аказаць Расіі дзейсную дапа-можу ў випадку вайн з Польшчай у значнай ступі-ні паніжала магчимую ризику.
Урадями Цара разлічваў і на падтримку на Беларусі. Аб тим, што расія рихтуецца та Вайн, добра разу-мелі і ў Речи Паспалітай. Каралеўскія ўніверсалы прадпісвалі мясцовай адміністрациі ўмацоўваць пригранічния гаради і замкі, павялічваць тутейшия
гарнізони. Быў абвешчани спішно збор шляхецкага апалчення на териториі Аршанскага павета.
Стратегічния плани рускаго камандвання прадуг-леджвалі канцентраванне на лініі граніци сіл агули-най колькасцю каля 75-80 тис. чалавек, зведзенних
-6 -
у Три арміі. Асноўныя сіли пад початків ваявод князя Я. Чаркаскага, князя Н. Адоеўскага і князя М. Цемкін-Растоўскага павінни билі захапіць Смаленск і далей наступаць на Барысаў. Паўночнае крило рускіх військ пад камандваннем ваяводи Б. Шара-мецева крейди Мета заняць Невель, Полацк і Віцебск. Нарешце, паўднева-заходня група ваяводи князя А. Трубяцкога павінна була дзейнічаць у паўднева-за-ходніх паветах Беларусі. Агульная задума рускаго камандвання полягала ў заняцці важливих страте-гічних пунктів на шляху да Вільні і магчимай аба-оне пекло непрадбачаних дзеянняў з боку Швециі, якая Магла виступіць з Лівоніі.
У планах рускаго камандвання, задумах Б. Хмяль -
ніцкага, а таксамо з боку польска-літоўскага Каманди-вання Білорусь лічилася важливим Цирк ваенних дзеянняў. У раене Орши спішно фарміраваўся більш як 20 тис. корпус наемнікаў і каля 10 тис. апалчення мясцовай шляхти. Я. Радзівіл прыняў булаву віленскага ваяводи, а польним гетьманам быў призначани В. Гансеўскі.
У ліпені 1654 руская армія ўступіла на терито-рию Беларусі, у хуткім годині зайняла ўсе Полацкае ваяводства і Віцебскі павет. Падрихтоувалася аблога Смаленска. Быў абложани Віцебск.
Маскоўскі урадями разглядаў Білорусь як будучи царську вотчину. Сацияльнай апорай расійскіх ФЕА-
Далаў тут Магла Биць толькі шляхта, якую маскоўс-кія ўлады імкнуліся прицягнуць на свій бік.
-7 -
Гетия абставіни визначилі мяккія адносіни та тих дваран, якія НЕ змагаліся супраць рускіх військ. Випадкі аришту і зняволення іх на пачатку кампаніі билі даволі редкімі.
Пасля ўзяцця Мсціслава руская армія авалодала таксамо Кописцю, Дуброўнай, Орша, Магілевим, Глибокім і Віцебскам.
Амаль Три з паловай місяця цягнулася аблога Смаленска.
У виніку перамоў Смаленскі ваявода Ф. Абуховіч згадзіўся на здачу горада. Пазней ен і шераг інших кіраўнікоў абарони адшукваліся па загад сойма па абвінавачванню ў здрадніцтве. 23 верасня адбилося ўрачыстае ўступленне царскай світи і рускіх військ у Смаленск.
накшим було становішча ў паўднева-ўсходняй частци Беларусі, дзе дзейнічалі казацкія атради І. Залатаренкі. Па плану яни билі павінни ўзаемадзей-нічаць з рускімі войскамі. Причинай слабай узаема-сувязі казакоў з рускімі войскамі було імкненне ка-зацкіх старшинь замацаваць сваю ўладу ў памежних з Украінай білоруських землях.
Прадстаунікі казакоў угаворвалі Гараджаєв здацца не на імя рускаго Цара, а на імя казацкага гетьмана і ў випадку нязгоди разаралі дашченту навакольния вескі. Б. Хмяльніцкі паслаў на Білорусь вялікую коли-
касць казацкіх сіл. У хуткім годині ў табір Залата-ренкі паўсталі супяречнасці, казакі пачалі пакідаць свае атради. У канцы кастричніка 1654 р. на Бела-
русі з 20 тис. казакоў застало ўсяго каля 8 тис.
-8 -
Тим не менш до канц 1654 казакі авалодалі Гомелем, Речицай, Чачерскам. Такім чинам, пад кантролем царскіх войскаў знаходзілася територия паўночна-ўсходняй, усходняй і паўднева-ўсходняй Бе-ларусі. Поспехі аускай арміі і казакоў, а таксамо метанакіраваная прапаганда з боку Масква привялі та ТАГО, што праваслаўныя гараджане, сяляне целимі воласцямі пачалі падаваць заяву з просьбай приняць іх у рускаа падданства. Пры гетим шляхта праяўля-ла асцярожнасць, прасіла пацвердзіць яе праві і привілеі. Маскоўскі ўрад ахвотна даваў Організації пацвер-дженні.
Широкі резананс у гети перияд атримала дзей-насць магілеўскага шляхціча В. Паклонскага. У Червня-вені 1654 ен з групай аднадумцаў звярнуўся да Цара з прапановай сфарміраваць палкі з прадстаўні-коў беларускай шляхти. Цар Вельмі прихільна ад-нісся так ідеі арганізациі з ліку мясцовага дваранст-ва воінскага кантингенту і запэўніў Паклонскага, што захавали яму і яго прихільнікам били праві і "маемасці". Паклонскі быў призначани ў палкоўнікі і стаў на Чале палкоў, якія фарміраваліся. У хуткім годині з ліку шляхти, Гараджаєв і сялян узніклі палкі ў Чавускім, Навабыхаўскім, Магілеўскім і інших па-ветах.
Місіі Паклонскага маскоўскія ўлады надавалі вялі-
Кае значенне, разглядалі яе як деманстрацию жадан-ня ўсей беларускай шляхти зрабіцца паплечнікамі Расіі. Аднака надзеі Цара і яго акруження НЕ здзейс-ніліся. Палкі, якія сфарміраваў Паклонскі, виявілі
-9 -
сваю няздольнасць весці актыўныя баявия дзеянні. Ужо ў кастричніку 1654 афіцери і салдат пачалі пакідаць "Беларускія палкі", а тия, хто яшчэ заст-ваўся, не жадалі падначальвацца прарасійскаму ка-
мандванню. Гета було виклікана паводзінамі рускіх військ і акупацийнай адміністрациі, якія рабавалі і разбуралі маенткі шляхти, гаради і мястечкі, сели незалежна ад ТАГО, присягалі ўладальнікі іх цару ці не.
Рускія ваяводи перайшлі да тактикі "випаленай зя-млі". Знішчалі усе, што можна було знішчиць, а ся-лян, і асабліва рамеснікаў, сотнямі тисяч вивозілі ў вічні палон. У Маскве і інших рускіх гарадах уз-ніклі целия слабодкі з гвалтоўна пераселених туди "беларусцаў", як називалі ў Расіі ўсходніх літвінаў.
На пачатку зіми баявия дзеянні рускіх армій билі припинени.Частка військ була адведзена ў гарнізони,
інша адпушчана на адпачинак. Выкарыстаўшы пе-радишку, Я. Радзівіл змог сфарміраваць більш як 24 тис. армію і накіраваць яе ў раен старог Биха-ва, дзе казакі пад камандваннем І. Залатаренкі біс-паспяхова вялі аблогу горада. Казацкія атради баялі-ся адкритай бітви, схаваліся за сценамі новаго Би-хава, які з нальоту ўзяць війську Радзівіла НЕ ўдало-ся.
Тим годинах Паклонскі і яго паплечнікі вирашалі перайсці на бік сваіх суайчыннікаў. Паклонскі пасля тайнай перапіскі з Радзівілам дамовіўся аб здача Магілева, але гети план не ўдаўся. Дзеянні Паклон-ського билі висока аценени сойма Речи Паспалітай.
-10 -
Яму було повернути адабранае років раней шляхецкае звання, а таксамо падорани чин каменданта некаль-кіх паветаў.
У перияд аблогі Магілева далі знаць аб сабе раз-нагалоссі, якія існавалі паміж маскоўскім урадями і І. Залатаренкам. Нягледзячи на прамия загад Цара іс-ці на дапамогу рускаму гарнізону, казацкі гетьман так і не выступіў з новаго Бихава, адгаворваўся то маразамі, то вясеннім бездарожжам.
У канцы Вясна 1655 Пача Новае наступлю-не рускіх військ. Армія 3 ліпеня авалодала Менському, галушки, Слонімам. У канцы ліпеня на териториі Ашмянскага павета сустреліся асноўныя сіли рускаа і польска-літоўскай армій. 26 ліпеня адбилася раша-ючая бітва, у виніку якой війська Я. Радзівіла було розсіяна. Дарога на Вільню - сталіцу ВКЛ - була ад-крита. 31 ліпеня була ўзята Вільня, а ў жніўні - Гродна і Коўна.
Так восені ўся територия Беларусі була зайнята рускімі войскамі і казацкімі атрадамі, якія авалодалі Давид-Гарадком і Столінам. Толькі Слуцьк, Пінск, Стари Быхаў і Бяресце, дзякуючи Моцним гарнізо-нам, знаходзіліся пад кантролем польска-літоўскіх сіл.
Царскі ўрад вырашыў, што прыспеў час анексіра-ваць усходнюю частку ВКЛ, дзе значна колькасць насельніцтва притримлівалася праваслаўя. Дзеля іде-алагічнага абгрунтавання анексіі рускія ўлады ўкара-нялі назву "Біла Русь" у адносінах да сучаснай усходняй Беларусі і "беларусци" у адносінах да
-11 -
літвінаў-праваслаўных. 4 верасня Аляксей Міхайлавіч
прыняў титул самадзержца "всея Велікія і Малої і Білої Расіі."
На Беларусі пашыраўся антирускі настрій. Вострае незадавальненне праяўляла насельніцтва гарадоў, якія ва ўмовах Вайн, шматлікіх пабораў і кантрибуций, рабаўніцтва ваюючимі бакамі, приходзілі ў заняпад.
Восени 1655 зноў абвастриліся адносіни паміж
Рускім боків і казацкім гетьманам І. Залатаренкам. Апошні кляўся ў вернасці цару, а аначасова рабіў перашкоди ў перадачи зайнятих ў Ходзьо вайн Ча-черска, Мсціслава, Чавус і інших гарадоў і мястечак у паўднева-ўсходняй частци Беларусі пад кіраванне царскіх ваяводаў. Узаемаадносіни яшчэ больш па-горшиліся, калі стаў вядоми змести тайнай перапіскі, якую падтрымліваў Залатаренка з саноўнікамі Речи Паспалітай.
Пасля поранення і смерці гетьмана ў кастричніку 1655 пачаліся хваляванні радавих казакоў. Суп-раць іх билі Паслай рускія карния атради. У вині-ку велика частка казакоў вярнулася ва Ўкраіну, а решткі ўліліся ў раді царскай арміі.
яжкае параженне польска-літоўскіх військ на Бе-ларусі і Ўкраіне спакусіла шведскага караля Карла X здзейсніць свае плани, узяць пад поўны кантроль усе ўзбярэжжа Балтикі, уключаючи Польскае Памор'е. Шведскія войскі ўварваліся з Лівоніі ў паўночныя раени Літви. Яни захапілі Познань, Кракаў і Вар-шаву.
етия падзеі кардинальним чинам змянілі хід вай-
-12 -
ни. Реч Паспалітая апинулася на грані ваенна-палі-тичнай катастрофи. Магнати і шляхта билі пастаў-лени не рад дилемай вибару на карисць шведскай або расійскай ариентациі. Ад імя кіруючих колаў Літви канцлер Я. Радзівіл і гетьман В. Гансеўскі ў жніўні 1655 падпісалі дагавор аб признанні пра-тектарату Швециі над ВКЛ примусілі рускаго Цара рихтавацца та вайн з новим праціўнікам.
12 жніўня 1655 Пача перамови ў Вільні па-між рускаа і літоўскай делегациямі. У іх Ходзьо рус-кі-пліч прапанаваў мір і саюз з Реччу Паспалітай супраць Швециі ўзамен за анексію ўсей Беларусі. Гетия прапанови билі адхілени літоўскай делегацияй.
Таму 29 жніўня перамови закончиліся падпісаннем толькі часовага перамір'я, што давала магчимасць Расіі ўступіць у вайн са Швецияй. У МАІ 1657 Пача амаль трохгадоваяруска-шведська Вайна, у якой расія дабівалася зав?? явання ўзбярэжжа Балто-ського мору.
Пасля смерці Б. Хмяльніцкага ў 1657 ускладні-ліся адносіни Расіі з Украінай. 1657 Гетьман быў абра Іван Выгоўскі. Новий гетьман і козацька вяр-хушка лічилі магчимим шляхам кампрамісу з кіраў-ніцтвам Речи Паспалітай дабіцца абмежаванай аўта-номіі для Украіни пад сваім кіраваннем.
Камандзір казацкіх атрадаў на Беларусі - палкоўнік І. Нячай замацаваўся ў раене Чавус, старог Бихава і Мсціслава, усталяваў тут кіраванне па прикладу Сечи. Пачаў супрацьдзейнічаць пасланим сюди рус-кім ваяводам.
-13 -
У другий палового 1657 казакі пачалі адкритую агітацию білоруських сялян аказваць супраціўленне рускаа адміністрациі. Па паўднўвых і паўднева-ўс-ходніх паветах Беларусі пракацілася хвалячи пагромаў маенткаў прарасійскай шляхти. Рускаа камандванне вилучила частку сіл для падаўлення выступленняў казакоў і "аказачаних халопаў." І. Нячай ( "Беларускі палкоўнік") быў пакарани смерцю.
Між тим Реч Паспалітая коштам вялікіх ахвяр ад-біла шведську агресію. Шведскія гарнізони ў Поль-шчи і Літве билі ліквідавани. Актыўны ўдзел у ге-тай барацьбе принялі войскі ВКЛ пад кіраўніцтвам Сапегі, які не прызнаў змови Радзівіла са шведамі.
Вясна 1660 паміж Швецияй і Реччу Паспалітай
було укладати мірнае пагадненне. Гета дазволіла польска-літоўскаму боку сканцентраваць буйния сіли для наступу ў Беларусі.
Апорним пунктам польска-літоўскіх військ на паўд-невим захадзе Беларусі заставаўся Пінск. Тут яшчэ з пачатку вайн склаўся буйні гарнізон регулярних військ, падтримани шляхтай навакольних паветаў. Царскае камандванне вирашила ліквідаваць гети ачаг абарони літвінаў, які пагражаў тилах рускіх військ. 25 чэрвеня 1660 руская армія штурмам авалодала
Пінскам. Аднака гета була амаль, што апошняя пе-рамога рускіх у Вайн.
Інша палового 1660 була адзначана канчатко-вим пераходам ваеннай ініциятиви ў рукі польска-літоўскага камандвання.
На Беларусі войскамі Речи Паспалітай билі ўзяты
-14 -
гаради Крычаў і Мсціслаў. У 1661 войскі Сапегі
Чарнецкага визвалілі Себяж, Дзісну, іншия кре-пасці, а ў лістападзе - Вільню.
Наступ польсько-літоўскага війська аказала ўп-лыў на настрій часткі шляхти і гарадскога населених ніцтва, якія раней присягнулі рускаму цару.
Ваенния дзеянні з 1663 пачалі набиваць зацяжни характар. Абодва бакі билі знясілени. У 1664 пачаліся мірния перамови, якія цягнуліся амаль Чатир місяці. У 1665 р. у ст. Андросава па-між Расіяй і Реччу Паспалітай було укладати па-гадненне термінам на 13,5 р. Та 1680 абодва бакі павінни билі ўзгадніць умови "вічного міру".
Білорусь разам з Правабярежнай Украінай заст-лася ў межах Речи Паспалітай. Аднака Смаленск і смаленская зямля адишлі да Расіі.
-15 -
Шматгадовия ваенния дзеянні, палітика татальнага
Спусташення зямлі і виваду палонних привялі Білорусь та демаграфічнай і гаспадарча-еканамічнай катастрофи, на стагоддзе адкінулі яе тому. Па стра-тах і адмоўных виніках Вайна 1654-1667 рр.. була сама трагічнай у наша гісториі, гета наша першая нациянальная катастрофа. Так канц стагоддзя Бела-русь так і не ўзнавіла свойого даваеннага гаспадарча-га і демаграфічнага патенциялу.
Даніна білоруського народу гета вайн була жуда-снай. З 1650 па 1667 рр.. колькасць насельніцтва скарацілася більш як удвая - з 2,9 та 1,4 млн. чала-вік. Большасць людзей гінула НЕ ў бітвах, а з гола-ду і епідемій. Беларускія ваяводстви абялюдзелі так-сама з-за перасяленцаў, вивазу сялян і рамеснікаў у Расію. Частку палонних прадавалі на ринках, у су-вязі з чим развівазся гандаль нявольнікамі. Іх куп-лялі мусульманскія купці і висилалі ў паўднева-ўс-ходнія краіни. Асабліва пацярпела жихарства паве-таў, сумежних з Маскоўскай дзяржавай: у Аршан-скім, Мсціслаўскім, Полацкім паветах пуставала ад 68% та 75% хат, тут застала менш за трець пекло даваеннай колькасці насельніцтва. Трецяя частка гас-падарак Берасцейскага і Наваградскага ваяводстваў застала без гаспадароў. Спатребілася 125 гадоў, каб насельніцтва Беларусі дасягнула ўзроўню сяред-зіни XVII ст.
Зямля Беларусі ўяўляла сабой суцельнае папяліш-ча. Цяжкія винікі вайн асабліва адчуваліся там, дзе адбиваліся ваенния дзеянні ці прасоўванне військ.
-16 -
Билі спустошани Бяресце, Пінск, Тураў, Мазир, Ре-чица, Бабруйск, Чэрыкаў, Лоеў, Брагін, Гомель, сма-Ленський, амаль Цалко билі знішчани Mast, Жирові-чы, Відзи, Докшици, Бицень.
У 1656 у Менску налічвалася толькі 156 чала-вік, сам ен ляжаў у руінах. 60-х гадоў XVII ст. 20 білоруських гарадоў, у тим ліку сама велика буйния, билі визвалени на Чатир ад усіх дзяржаўных па-віннасцей. Непазбежния спадарожнікі Вайн - не-ўраджаі. Вайна, галеча і голад билі причинай валу-цужніцтва і жабрацтва. З-за голаду і бадзяння абяз-доленнага насельніцтва Пача епідемія сипнога тифу, якая лютавала з 1653 па 1658 рр.. і ўспыхнула зноў у 1664
Застаўшыся без хатняй живели, хліба, насення, сяляне ратаваліся пекло галоднай смерці масавимі ўце-камі ва Украіну і Расійскую дзяржаву. Резка ськара-цілася насельніцтва гарадоў, абязлюдзелі шматлікія вескі.
Гаради і мястечкі цярпелі НЕ толькі ад разбурен-няў. Так крайнього збяднення даводзілі жыхароў пас-ТОІ війська і ваенния пабори. У целим гарадское насельніцтва Беларусі ў сяредзіне XVII ст. зменш-лася прикладна на 55%. Прийшло ў заняпад рамяс-тво.
Сотні кавалеў, кафляроў, разьбяроў, тисячі інших
рамеснікаў, гвалт адарванних пекло палею зямлі, пра-цавалі "Используйте у Расіі. У адной толькі Зборнай палаці
Крамля ў 1660 було 68 високакваліфікаваних майстроў з Полацк і Віцебска. Затое ў самім Ві-
-17 -
цебску пад канец вайн заставала не більше за 70
усіх рамеснікаў. Наогул, развіцце рамеснай витворив-часці на спустошанай Беларусі і стагоддзе НЕ дасяг-нула даваеннага ўзроўню. Наприклад, у пачатку XVII ст. у Магілеве було більш за 2 тисячі ра-меснікаў, у 1745 - толькі 95. У 1650 р. у Гародні працавала 130 рамеснікаў, а ў 1680 застало толькі 12.
Гаспадарка ўсей Беларусі апинулася ў катастр-фічним стане, а для яе аднаўлення не було людзей, амаль не застало рабочай живели. Пасля вайн НЕ апрацоўвалася і палового пекло ранейших плошчаў ворыўнай зямлі.
Бязлюдния вескі і сялянскія палі зарасталі лісах і хмизняком. Яшчэ іў пачатку XVIII ст. пуставаў 41% валок у Берасцейскай і 71% у Гарадзенскай екано-міях.
Вайна биццам перайначила ўсю Білорусь. Край добра развітай гаспадаркі, рамеснай витворчасці, да-Лека вядоми вирабамі сваіх майстроў, зусім запус-цеў і стаў неприкметнай ускраінай.
У гетих умовах зямельния ўладальнікі вирашилі пайсці на годинну ліквідацию фальваркаў і перавод сялян з адпрацовачнай на грашовую Рент. Масави перавод сялян на чинш меў Месце ў каралеўскіх уладаннях. У магнацкіх маентках працес аднаўлення ішоў па-рознаму: у адних шляхам спагнання грашо-вай Рент, у другіх - праз фальварак. Ва ўладаннях дробнай шляхти адрадженне гаспадаркі часцей ішло праз фальварак.
-18 -
Адрадженне сельскай гаспадаркі крейди свае асаблі-васці на ўсходзе Беларусі. На ўсходзе фальваркова-паншчинная сістема ў XVII-XVIII стст. Чи не атримала такога широкага развіцця, як на захадзе. Таму тут адраджаўся, галоўным чинам, не фальварак, а розбити-ранная сялянская гаспадарка. Цяжкасці ў гетим ака-заліся многа большимі, чим на захадзе, бо більш значнимі билі спусташенні. Так ТАГО ж зямельни ўласнік тут не міг дапамагчи даведзеним та галечи сялянам насеннем, цяглавай сілай, паколькі ен сам трымаўся викл.чна на сялянскай гаспадарци. Феада-лі на ўсходзе Беларусі, улічваючи ўзнікшую сітуа-цию, часова ішлі на ўступкі сялянам. Прадастаўлен-ні пільг стварала пэўны стимул для вяртання сялян у ранейшия валоданні і ў нейкія заходи прицягвала нових пасяленцаў. Гети працес стаў бачним ужо ў канцы 60-х гадоў. А з ростом колькасці вясковага насельніцтва адбивалася асваенне пустэчаў. Значна частка сялян брала пустуючую зямля дадатково та свойого асноўнага надзела. У аднаўленчы перияд дзяржаўная ўлада ўводзіла розния пільги для сялян, якія бралі для апрацоўкі дадатково надзел. Така па-літика станоўча ўплывала на стан сялянскай Гаспе-даркі і садзейнічала еканамічнаму ўздыму краіни ў целим.
драдженне фальваркавай гаспадаркі патрабавала пекло феадалаў значних грашових укладанняў. Ва ўмо-вах пасляваеннага спусташення Надав магнати не заўседы мелі дастаткова сродкаў. Таму з 60-70-х га-доў XVII ст. широкае распаўсюджванне атримлівае
-19 -
аренда і аддача ў заставу феадальних маенткаў. Аран-
датарамі билі шляхцічи, Радзівілла купці. Пераважала кароткатерміновая аренда на 1-3 гади. У гетим ви-падку арандатарамі імкнуліся як мага хутчей виціс-нуць з маентка пабольш грошай. Гаспадарку яни ВЯ-лі па-грабежніцку, даводзілі сялян та галечи. Ва ўмовах узмацнення феадальнага стрибне адраджен-не сельскай гаспадаркі зацягнуліся на дзесяцігоддзі.
Свавольства феадалаў і падаткови цяжар адмоўна ўплывалі на адрадженне гарадоў і мястечак. У адмі-ністрацийния і судовия ўстановы паступалі шматлі-кія скаргі на абрабаванне феадаламі купецкіх абозаў, рабаўніцтва і бясчинстви на ринках і ў час резних з'ездаў шляхти. Феадали рабілі ў сваіх валоданнях митні. Незаконния і завишания пошліни браліся на дзяржаўных Митній. Гараджане пакутвалі пекло праз-мірних падаткаў.
Адрадженне гарадоў тармазіліся таксамо наяўнасцю ў іх зямельнай уласнасці феадалаў, асабліва ўладан-няў - юридик. Яни выкарыстоўвалі цяжкае стано-вішча гарадоў для захопи нових гарадскіх зямель і распаўсюджвання палею залагодить на іх насельніцтва. Гета суправаджалася павеліченнем феадальних павін-насцей.
Але Надав і ў такіх несприяльних умовах паступо-ва адраджаліся гаради і мястечкі. Гетаму працесу садзейнічала далейшае развіцце таварна-грашових адносін, павеліченне ролі плацяжоў у феадальних па-віннасцях сялянства, паширенне робіт з грашовай аплатай у памесних гаспадарках. Залагодивши Речи Пас-
-20 -
палітай вимушани билі специяльнимі пастановамі ў
інший палового XVII ст. визваліць пекло сплати дзяржаўных падаткаў на некалькі гадоў Магілеў, Ашмяни, Оршу, Бяресце, Гародню, Віцебск, Полацк і некатория іншия. Паступовае ўмацаванне вярхоў-най залагодить і не мясцових органаў мляво та некато-рага змяшчення феадальнага свавольства ў краіне, та паляпшення ўмоў унутранага і знешняга гандлю. Хут-чей за іншия аднаўляліся Магілеў, Віцебск, Менск, Нясвіж, Наваградак. Ажыўленне гарадоў праявілася найперш у павеліченні колькасці насельніцтва. Але большасць гарадоу і мястечак амаль да сяредзіни XVIII ст. усе яшчэ заставала ў глибокім заняпадзе.
Цаной неймаверних высілкаў Беларускі народ ад-будоўваў гаспадарку. Але беларуская культура трапі-ла на доўгі час у кризіс.
Пазбаўленыя палею еліти, вышэйшых станаў, мяш-чанства, білоруси сталі народам з няпоўнай саци-яльнай Структурал грамадства, ператвариліся ў на-род сялянскі. А разбуренне механізму перадачи ін-фармациі наступним пакаленням азначала падрыў АСНОВА нациянальнай кансалідациі беларусаў.
1. Гістория Беларусі. Курс лекцій: у 2-х ч.// П. Крень, М. Коўкель, С.В. Марозава і інш. Мн.; РІВШ БДУ, 2000
2. Костомаров М. І. Богдан Хмельницький: Материа-ли дослідження. - М.: Чарли, 1994 (шифр б. 63.3. (0) 51)
3. Прибитка Г. Некатория аспекти палітикі Павла Сапегі ў Бресце (1655-1656)// Радавод. - 1998 - № 2
4. Станіславський А. Л. Громадянська війна в Росії XVII ст. Козацтво на переломі історіі.-М: Думка, 1990
5. Тарасаў К. Памяць аб легендах. - Мн., 1991
6. Ткачоў М. Вайна Расіі з Реччу Паспалітай 1654-1667// Беларус. Гіст. год. - 1993 - № 1,2
